Kalabalıkların Bilgeliği

Kalabalıklar söz konusu olduğunda akıllı ya da bilgece davranışlar ilk akla gelen özellikler değildir. İnsan kalabalıklarının kolaylıkla infiale kapılan, çeşitli propaganda teknikleri ile istenildiği gibi yönlendirilen, hızla kontrolden çıkabilen kitleler olarak düşünülmesine yabancı değiliz. Örneğin Freud’a göre kişi bir kalabalığın parçası haline geldiği anda bilinçdışının kapıları açılır. Kişinin süperegosu kalabalığınki ile hatta çoğu zaman kalabalığı temsil eden karizmatik liderinki ile yer değiştirir ve en ilkel duygular yüzeye çıkar, insanlar bu en ilkel ortak paydada birleşirler. Başka bir açıdan bakıldığında, sorumluluk ortamda çok kişi olduğunda paylaştırılacağı dürtüsüyle insanlar olup bitenler karşısında daha az sorumlu hissederler. Aniden büyüyen öfke dalgalarını, linç ya da yağma gibi hareketleri bu mekanizma ile açıklayanlar hiç de az sayıda değildir. Nazi Almanyası’nda en uç şeklini gördüğümüz, karizmatik liderle özdeşleşerek oluşan büyük kitle ruhuna katılmak ve içinde erimek bu kitle psikolojisinin bilinçli bir şekilde yönetilmesinin sonucudur denilir. George Orwell’in 1984 adlı distopik romanında bu konuya ayrılmış çok çarpıcı sahneler bulunur.

Ancak meseleye başka bir açıdan baktığımızda kalabalıkların bir araya gelerek çok önemli işler başardıklarını da söyleyebiliriz: Çok sayıda insanın ortak görüşünün bir aklı selimde buluşması... Bu ilke uyarınca bir çok ülkenin hukuk sisteminde mahkemeler konusunda uzman bir kişinin -yani bir hakimin- kararı yerine halktan seçilen sıradan insanlardan oluşan bir jürinin kararını esas alır. Bu ilke Latince şu deyişle ifade edilir: Vox populi vox Dei yani Halkın sesi Hakk’ın sesidir. Demokratik ülkelerde hükümeti kuracak temsilciler seçimle işbaşına getirilirler ve yine seçimle görevden uzaklaştırılırlar. Seçim zamanlarında halkın ya da kitlelerin kararını önceden tahmin etmek veya sonrasında seçmen davranışını yorumlamak araştırma şirketlerinin ve partilerin öncelikli işleri arasında yer alır. Çoğu zaman sandıktan çıkan sonuca itibar edilir ancak bazen de seçmenlerin karar verme ehliyetleri sorgulanır. Yaşamsal önemi olan ve son derece karmaşık birçok faktörün rol aldığı bu süreçler üzerine keskin yorumlarda bulunmak zor ancak bazı soruların üzerine düşünmek yararlı olabilir: Gerçekten de kalabalıklar akıllıca davranabilirler mi? Yoksa kolaylıkla manipüle edilen şuursuz kitleler miyiz?

Kalabalıkların bilgeliğinden söz edeceksek, çok yönlü sosyal bilimci Francis Galton’ın çalışmasını anarak başlayabiliriz. 1907 yılında Nature dergisinde Vox Populi (Halkın Sesi) başlığını taşıyan makalesinde kalabalıkların bilgeliği kavramının ciddiye alınması gerektiğine dikkat çeker. Üstelik bunu ilginç bir vaka çalışması ile örnekler. “İçinde bulunduğumuz demokratik zamanlarda, halkın kararlarının doğruluğu ve güvenilirliğini araştıran herhangi bir çalışma ilgi çekici olacaktır” diye başlayan yazısında Galton, İngiltere Plymouth’da bir çiftçi festivalinde tanık olduğu bir yarışmadan söz eder. Ortaya bir öküz konulur. Kesildikten ve derisi yüzüldükten sonra kaç kilogram et çıkacağı sorulur katılımcılara. Sekiz yüz civarında çiftçi tahminlerini bir kağıda yazar. En yakın tahminde bulunanlar ödül kazanacaklardır. Aynı zamanda uzmanlardan yani kasaplardan oluşan bir grup da tahminde bulunur. Galton, bu tahminlerin yazıldığı kağıtları toplar ve yapılan tahminlerin ortalamasının gerçek sonuca inanılmaz bir kesinlikle yakın olduğunu hesaplar. Hatta sıradan çiftçilerin ortak aklının tek tek uzmanlardan daha iyi olduğunu saptar.

Amerikalı gazeteci James Surowiecki, 2004 yılında yayımlanmış olan Kitlelerin Bilgeliği (Çok Kişinin Aklı Neden Az Kişinin Aklından Üstündür ve Kolektif Akıl İş Dünyasını, Ekonomileri, Toplumları, Ulusları Nasıl Biçimlendirir?) kitabında Galton’ın bıraktığı yerden alıp güncel örneklerle meseleyi tartışıyor. Ancak Surowiecki’ye göre kolektif aklın doğru sonuçlara varabilmesi için belli koşulların sağlanması gerekiyor. Bunların başında çeşitlilik geliyor. Yani kalabalığın olabildiğince farklı görüşten insanlardan oluşması gerekiyor. Tersinden söylersek, aynı fikirde insanlardan oluşan bir kalabalığın kararı o kadar da yerinde olmuyor. İkincisi merkeziyetçi bir yapının olmaması. Hiyerarşik yapılarda kolektif akıl etkin hale gelemiyor. Örnek olarak da 2003 yılında yaşanan Columbia uzay mekiği kazasında, NASA’nın hiyerarşik yönetim yapısının sorumlu olduğu, alt kademedeki mühendislerin görüşlerine itibar edilmediği için zamanında önlem alınamadığı söyleniyor. Üçüncüsü bağımsızlık. Kişiler karar verirken çevresindekilerin etkisi altında kalmamalılar. Sonuncusu da elbette bir karar verme mekanizmasının kurulması, kişilerin özel kararlarının kolektif karara dönüşebilmesinin sağlanması. Özetle, bu koşullar sağlandığında çok sayıda insanın ortak aklı o grubu oluşturan tek tek bireylerden daha doğru sonuçlara ulaşabiliyor. Hatta grubun aklı o grubun içindeki en akıllı bireyden daha üstün de olabiliyor. Yeter ki çeşitlilik olsun, insanlar merkezi bir aklın güdümüne girmesin, kanaatlerini hiçbir kısıtlama olmaksızın iletebilsin...

Kolektif aklın üstünlüğü ortalamanın ya da vasatın yüceltilmesi anlamına gelir mi? Bu da sorulabilecek bir başka soru. Seçim sonuçlarının belirli bir vasatı temsil ettiği yönündeki düşünceyi görselleştiren en güzel örnek büyük bilim-kurgu yazarı Isaac Asimov’un Oy Hakkı öyküsüdür. Doğu Yücel’in Yeni Sürüm Demokrasiler yazısında değindiği gibi: “Hikâyede Amerika Birleşik Devletleri “elektronik demokrasi”ye geçiş yapmıştır. Buna göre Multivac isimli bir bilgisayar tüm nüfusu temsil edecek tek bir kişiyi seçer. Seçilmiş kişi Norman Muller herkes adına tek bir oy kullanacak ve oy verdiği isim seçimi kazanacaktır.” İstatistik bilimi açısından son derece yerinde bir fantezi! Mükemmel bir örneklem yapıldığında halkın seçim sonucunu sıfır hata ile tahmin etmek neden mümkün olmasın? Ya da ortalama kişiyi bulmak ve onun tüm halk adına başkanı seçmesini sağlamak? Gerçekten de ilginç bir düşünce deneyi.

Ortak akıl, ortak beğeni ya da ortalama olan gerçekten her durumda en iyi belirleyici olabilir mi? Bu konuyla bağlantılı olabilecek bir örnek “Kasparov Dünya’ya Karşı” maçı. 1999 yılında internet üzerinden yapılan satranç karşılaşmasına 75 ülkeden 50.000 kişi katılmış. Her bir hamlenin çoğunluğun oyu ile yapıldığı maçı büyük satranç ustası Garry Kasparov 62. hamlede kazanmış. Ortak akıl yaratıcılık gerektiren bir iş karşısında kolay kolay başarılı olamıyor sanırım. Bu da sağduyuya çok da aykırı değil. Çünkü yaratıcılık gerektiren işler, örneğin sanat, çoğunlukla ana akımdan, vasattan, ortalamadan, sıradandan bir sapma olarak ortaya çıkar. Belki de bu yüzden, ortalamanın beğenisinin karşılığı olan popüler kültür uzun ömürlü olamıyor ve hakiki sanatın yerine geçemiyor. Ortalamadan sapmak, herkesin baktığı yere bakmamak, farklılığın peşinde olmak, sıranın dışına çıkmak, kuralları zorlamak, sınırları geçmek ve hatta kimi zaman sağduyuya aykırı davranmak... Güvenli bir yol değil kuşkusuz ama heyecanlı olduğu kesin.


NOT: Fotoğraflar Rupert Venderwell'e aittir.