“Yazma Eylemi Benim İçin Gerçek Hayatta Başarısız Olan Bir Tür Gecikmiş Dildir”

Joachim Zelter’in, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları’ndan Regaip Minareci çevirisiyle yayımlanan Yalanın Erdemi romanı çağdaş Alman edebiyatına dair özgün bir hikâye olarak çıkıyor karşımıza. Torun Witzleben ile büyükannesi arasında kurulan gerçeklere dayalı yalanlar hikâye boyunca peşimizi bırakmazken okur da oyuna dahil ediliyor. Böylece bir kimlik mücadelesinin sergilendiği zeki, ironik, Alman tarihinin kayıtlarının da gözler önüne serildiği bir roman okuyoruz. Yalanın Erdemi’ne, Alman tarihi ve toplumuna, çağdaş edebiyata dair tüm ayrıntıları Joachim Zelter ile konuştuk.

Yale Üniversitesi’nde Almanca, Tübingen Üniversitesi’nde modern İngiliz edebiyatı dersleri veriyorsunuz. Edebiyat ve kitaplar ilk olarak ilgi alanınıza girmeye başladığında işlerin buraya kadar geleceğini, radyo ve tiyatro oyunları ile beraber onun üzerinde kitap yazacağınızı, üniversitelerde edebiyat dersleri vereceğinizi hayal etmiş miydiniz?

İlk edebi anılarım, Antoine de Saint-Exupéry’nin Küçük Prens kaydına dayanıyor. Ailem bana plağı doğum günü hediyesi olarak verdi. Hikâyeye, anlatıcının sesine o kadar kapılmıştım ki, ailem plağı bana defalarca çalmak zorunda kaldı. Evimizin dışında en ufak bir gürültü olursa, dış etkenlerden etkilenmeden tekrar bir kere daha dinlemek isterdim. Edebiyata olan eğilimim bu sebeplerden muhtemelen ailem tarafından teşvik edildi. Annem bir ressamdı ve babam devlet memuru olmasına rağmen radyo ve televizyon için oyunlar yazıyordu. Yani ailemde bir tür edebi geçmiş ve çevre vardı. Gençliğim boyunca da metinler veya kısa öyküler yazdım. Okulda cezalandırıldığımda, ceza genellikle bir tür yazma egzersizinden oluşuyordu, bu da beni daha da fazla yazmak için bir bahane olarak her türden suiistimali ve yanlışı yapmaya daha çok motive etti. Bazen radyo haberlerini, tıpkı Yalanın Erdemi'nde olduğu gibi bir kayıt cihazında söyleyerek icat ettim. Onları haberlere gerçekten inanan arkadaşlara veya komşulara oynuyordum. Üniversitedeyken Alman edebiyatı yerine İngiliz edebiyatı okudum çünkü İngiliz yazarlardan, İngiliz edebiyatından ve İngiliz dilinden çok daha fazla etkilenmiştim. İrlandalı yazarları (Bernhard Shaw, Samuel Beckett veya Oscar Wilde gibi) canlandıran Tübingen-Anglo-Irish-Tiyatro Grubu'nun bir üyesi oldum. Dolayısıyla benim edebi oluşumum büyük ölçüde tiyatroya, dramaya, konuşulan sözlere ve İngilizce konuşulan dünyaya olan yakınlığıma dayanıyor.

İlk kitabınız Amerika Mektupları birçok yayınevi tarafından reddediliyor. Sonrasında Yalanın Erdemi kitabınız küçük bir yayınevi tarafından yayımlanıyor. Vazgeçmemenizin meyvelerini 2000 yılı başlarından itibaren almaya başlayıp çağdaş Alman edebiyatı ve dünya edebiyatı tarafından tanınmaya başlıyorsunuz. Neydi sizi yazmaktan vazgeçirmeyen sebepler?

İki tür yazar vardır: Yazmaya başlayan ve başarılı olurlarsa profesyonel yazar olmaya karar verenler. Ve yayımlanmaya değer pek bir şey yazmamış olmalarına rağmen ilk etapta yazar olmaya karar verenler. En sevdiğim yazarlardan biri olan George Orwell böyle bir yazar. O aşamada neredeyse hiçbir şey yazmamış olmasına rağmen, yazar olmak için Britanya İmparatorluğu'nun sömürge hizmetindeki mesleğinden vazgeçmeye karar verdi. Ben de benzer bir şey yaptım. Tüm zamanımı yazmaya adamak için üniversitedeki işimden (kadro olasılıkları dahil) ayrıldım. İlk romanım Amerika Mektupları yayınevleri tarafından sürekli reddedildi. Yine de yeni özgürlüğümü kullanarak bir sonraki romanım olan Yalanın Erdemi’ni yazmaya devam ettim. Beni finansal, ahlaki ve zihinsel olarak ayakta tutan şey, yayımlanmamış romanlarımı halka açık okumalarla sunmamdı. Yayımlanmamış olmasına rağmen, bu okumalar son derece iyi gitti. Bu benim inancımı devam ettirdi. Ve bir romanda hangi pasajların işe yarayıp hangilerinin yaramadığını ilk elden deneyimledim. Dolayısıyla, bu okumalar kitaplarımın yapımında sürekli bir test, sürekli bir gözden geçirme, iyileştirme, kesme, ayarlama moduydu.

10’un üzerinde romanınız çok sayıda radyo ve tiyatro oyununuz olduğu için; sizi harekete geçiren kavramları, temaları, en çok ilgilendiğiniz konuları sormak istiyorum. Bu anlamda kitaplarınızın birbirinden farkının ne olmasını istediğinizi de sormak istiyorum. Yaşama dair, hayata dair, edebiyata dair sizi en çok yazı masasına oturtan düşünceleriniz nelerdi?

Bir yazar bir keresinde şöyle demişti: Yazma ustası olmadan önce susma ustasıydım. Bu ifade, benim temel yazma dürtülerimi fazlasıyla yansıtıyor. Hayatımda çok sık olarak kritik anlardaki cevapları bulamıyordum. Cevaplar genellikle yıllar sonra ortaya çıktı. Birdenbire, yeni sorulara ve daha fazla yanıta yol açan gerçekten ikna edici yanıtlarla karşılaştım. Beklenmedik diyalogların bu ani akışı, oyunların veya romanların başlangıçlarında birleşti. Birdenbire dil duramadı. Devam etti ve devam etti. Kendimi denizde olası tüm yelkenleri açan ve gece gündüz beklenmedik rüzgardan yararlanan bir denizci gibi hissettim. Bu nedenle, yazma eylemi benim için gerçek hayatta başarısız olan bir tür gecikmiş dildir. Tüm yazılarım bir şeylerin ters gittiği fikrine dayanıyor: Bir tür kayıp, üzüntü veya eksiklik. Edebi karakterlerimin çoğu bunalmış durumda. Kendi çevrelerine pek uymuyorlar.

​Ulaşamayacakları veya gerçekten yaşamak istemedikleri bir şeye göre yaşamak zorundalar. Böylece, kaçamak, uyumsuz, tuhaf hâle geliyorlar. Camus bir keresinde şöyle yazmıştı: “Eğer dünya net olsaydı, sanata ihtiyacımız olmazdı.” Ancak dünya gerçekten net değil. Genellikle eklem dışı ve karmaşık. En azından benim yazılarımda, Hamlet’in Danimarka eyaletinde bir şeylerin çürüdüğüne dair ifadesi beliriyor. Yazım, doğrudan ağıtlar veya suçlamalar açısından değil, ironi, muğlaklık ve saçmalık duygusu çizgisinde çok fazla bu temel nosyona girişiyor. Yazım, bir zamanlar Nietzsche’nin yazdığı anlamda, büyük ölçüde kişisel bir kayıp ve deneyim duygusu tarafından yönlendiriliyor: Yazımın her satırı kendi deneyimimin kanıyla yazılmıştır.

“Hakikat güzeldir.” Bu cümleyle başlıyor Yalanın Erdemi romanınız. Çok tartışılan, çok sevilmeyen, zararlı, ahlaki konuların baş düşmanı “yalan” ile ilgili bir hikâye yazmayı neden istediniz? Yalanın asıl özüyle ilgili bir yol arayışı sonucu mu yazıldı bu roman?

Haklısın, yalan söylemek genellikle zararlı ve hatta günah olduğu için reddedilir. Yine de yalan söylemeden yaşayamayan, hatta bir gün bile yaşayamayan o kadar çok insan var ki. Pek çok doğru türü olduğu gibi, birçok yalan türü de vardır. Felsefede “Gerçek” diye bir şey yoktur. Farklı ve hatta çelişen gerçeklere ilişkin oldukça fazla sayıda kavram vardır. Kişi hakikat fikrini ne kadar çok teşvik ederse, o kadar karşıtına, safsatalara, kuruntulara, kurgulara veya yalanlara bölünür. Ve tam tersi: Yalanlar ve kurgular çoğu zaman gerçek olma potansiyeline sahip olabilir. Bir Alman filozof bir keresinde şöyle demişti: “Gerçek, bir yalancının icadıdır.” Neden? Niye? Çünkü her ikisinin de sözde zıttı zaten cüretkar bir varsayım. Gerçek ve yalan neden zıt olsun? Bunlar, insan varoluşunun daha çok eşzamanlı değişkenleri ve biçimleridir. Nietzsche, gerçeğin karşıtının yalan değil, önyargı olduğunu yazar. Ve başka bir Filozof Hans Vaihinger şöyle dedi: “Gerçek, yalnızca en yararlı yanılgıdır."

​Evet, aslında güzellik bir tür hakikat olabilir ama hakikat mutlaka güzel olmak zorunda değildir. Hatta çoğu zaman çirkindir. Ya da ne çirkin ne de güzel ama oldukça kayıtsız, özellikle insanın ihtiyaçlarına karşı. Aldous Huxley romanlarından birinde kurmacanın sorunu, çok fazla anlam ifade etmesidir, diye yazar. Gerçek asla anlam ifade etmez. Romanımdaki yaklaşımım bu kadar. Yalanın Erdemi’ni yazmadan önce tam da bu konuda bir doktora tezi hazırlamıştım: Anlamlı Kurgu ve Gerçek. Bu iki kavramın tarihidir ve kişi onları ne kadar çok incelerse ikisi de o kadar basit hâle gelir. Tüm konu Oscar Wilde tarafından güzel bir şekilde özetlenmiştir: "Sanatı en yüksek gerçeklik ve hayatı sadece bir kurgu tarzı olarak ele aldım."

Roman, torun Witzleben ile büyükannesi arasındaki gerçeklerle mutsuz, yalanlarla mutlu ilişkisine odaklanıyor. Aslında herkesin birbiriyle ilişkisi biraz böyle, öyle değil mi? Fakat “Yalan” kavramını neden çok büyük bir jenerasyon aralığı üzerinden torun – büyükanne birlikteliği ile anlatmak istediniz? İnsanların gerçeklerle mutsuz, yalanlarla mutlu yapısını daha iyi gösterebilmek için mi?

Torun ile büyükanne arasındaki fark, anne-baba ile çocuklar arasındaki farktan daha fazladır. İkisi arasında bir zaman ve tarih uçurumu vardır. Ayrıca, büyükanne ve büyükbabalar genellikle emeklidirler, günlük iş veya profesyonel hayatın stres ve angaryalarının dışındadırlar. Aynısı çocuklar için de geçerlidir. Böylece, hem büyükanne hem de torun, dış dünyanın olağan iddialarından bağımsız olarak, en doğrudan ve varoluşsal bir şekilde karşı karşıya gelirler. Ek olarak okuyucu merak ediyor: Anlatıcıların ebeveynlerine ne oldu? Neredeler? Romanda onlardan pek bahsedilmez. Yoklar. Muhtemelen kimsenin bahsetmeye cesaret edemediği bir aile felaketi yüzünden. Ve bu yokluk, büyükanne ve torun arasındaki ilişkiye bir tür gerçek dışı nitelik, gerçeküstü bir oyun sonu kavramı verir. Sanki dış dünya artık gerçekten yokmuş ya da yalnızca bir tür rüya gibi arka plan, bir uydurma ya da kurgu gibi.

Büyükanne ve torun arasındaki yalan süreci ilk başta bir oyun gibi başlayarak büyükanneyi mutlu etme üzerine kuruluyor ama hikâye ilerledikçe torun için bir kimlik edinme sorununa ve hayatla mücadelede ciddi tökezlemelere sebebiyet veriyor. Potansiyelini birilerini kurtarmak veya mutlu etmek için kullanan çocukların yaşadıkları hayal kırıklıkları söylenen yalanlardan da büyük dersem, ne söylemek istersiniz?

“Kendin ol”, diye yazar Oscar Wilde bir denemesinde. Ancak sorun şu: Kendimiz olmaya çalışırsak, genellikle ya ailemizde ya da okulda ciddi sorunlarla karşılaşırız. Bu nedenle, çocuklar genellikle taklit etmeye, memnun etmeye, uyum sağlamaya, cezbetmeye, numara yapmaya, yalan söylemeye başlarlar. Arzularını veya düşüncelerini açıkça ifade edebilselerdi, yalan söylemeye gerek kalmazdı. Bir toplum ne kadar baskıcıysa, yalan söyleme derecesi de o kadar yüksektir. Bu ilk yönüdür. Kısa süre sonra romanımdaki genç kahraman (ya da daha doğrusu anti-kahraman), yalan söylemenin yalnızca kendini korumanın ya da başkalarını memnun etmenin bir yolu olmadığını, yalan söyleme ihtiyacının zaten yetişkin dünyasının doğasında var olduğunu fark eder. Yalanları üretmeye veya kucaklamaya üstü kapalı bir hazır olma (hatta beklenti) vardır okulda, mahallede, toplum içinde. Anlatıcı, bu yalanlara bir sanat biçimi veya kendisinin sanatsal ifadesi olarak, aynı zamanda bir tür öfke ve intikam (gerçek bir benlik olarak kabul edilmediği için) ve son olarak topluma veya bir bütün olarak dünyaya sunulan bir ayna olarak girişir. Sen böylesin ve açgözlülükle talep ettiğin şey bu. Yalanlar. Yalanlar dışında hiçbir şeyi talep etmiyorsunuz ve hak etmiyorsunuz.

Büyükanneyi de konuşmak istiyorum sizinle. Çünkü onun hikâyesinde de büyük bir Avrupa tarihi, Almanya tarihi var. Dünya savaşlarının ciddi sosyolojik, psikolojik yıkıntıları, Berlin Duvarı vb. tarihi süreçler bu anlamda hiç bitmeyen bir yapılanma ve mücadelenin yıpranmışlığı var. Gerçeklerle ve yalanlarla ilişkimizi torun kadar büyükanne üzerinden de net bir şekilde görebiliyor, hatta bu kadar yalana rağmen bazen onu haklı bile bulabiliyoruz.

Evet, gerçekten de büyükanne, kolektif bir tarihin parçası olan uzun bir kişisel hikâyeyi temsil ediyor. Rütbe, sınıf, sosyal prestij ve üstünlük takıntısı var. Diğer insanlardan daha iyi, daha yüksek, daha asil olduğuna inanıyor. Örneğin aristokrat ismine olan takıntısını ele alalım: Von und zu Witzleben. Sonunda, bu ismin tamamen doğru ya da gerçek olduğundan bile emin olamıyoruz. Romanda, Üçüncü Reich sırasında (Yahudi kökenli) yargılandığına, hayatta kalacak bir yer bulmaya çalışırken düşmanca ve tehlikeli bir ülkede dolaşıp tökezlediğine dair referanslar da var. Sonra Batı Almanya’nın savaş sonrası dönemini tüm travmalarıyla yaşadığına dair de: Duvar, bölünme, iki düşman Alman devletinin kuruluşu, sürekli savaş tehdidi. Bu nedenle, gerçekten de bir tür dönüm noktasına, bir gelişmeye, mutlu bir sona, daha iyi bir dünyaya ihtiyacı var - en azından kendi bakış açısıyla.

Romanın en önemli katmanını oluşturan kasetleri / kayıtları konuşmak istiyorum sizinle. Torun Witzleben’in büyüme hikâyesine çok etki eden yalanlar zamanla büyür ve torun ile büyükannesi artık iyice kendi kabuklarına çekilir. Hikâyenin yönünü buraya çevirmeye nasıl karar verdiniz?

Tarih, kaçınılmaz sonlar tarafından belirlenmez, büyük ölçüde açık bir süreçtir. Farklı yönlerde çalışabilir. Sovyetler Birliği’nin çöküşü veya Almanya’nın birleşmesi (farklı koşullar altında) asla gerçekleşmemiş olabilir. Her tarihsel olayda keyfi bir şeyler vardır. Romanımdaki kasetler hayatın ve tarihin bu keyfiliğini göstermeye çalışıyor. Bir kayıt cihazında yalnızca birkaç ifade veya cümle gerektirir ve tarih kolayca tamamen farklı bir yöne akabilir. Kasetlerin mantığı şu: Ona, büyükanneye, tam olarak ne istiyorsa onu verin. Almanya’nın birleşmesi, Alman büyüklüğü, Dünya Futbol Şampiyonası kupasını istiyorsa, o zaman bunu ona verin. Her ihtimale ve her şeye rağmen. Büyükanne, ortalama bir Alman vatandaşını veya herhangi bir ortalama ülkedeki herhangi bir ortalama vatandaşı temsil eder. Hem bireysel hem de kolektif düzeyde kişinin narsisistik büyüklük kavramını memnun etme ihtiyacıdır. Kişi bu hasret arzusunu ne kadar tatmin ederse, bu açlık, tıpkı bir uyuşturucu bağımlısının açlığı gibi, o kadar artar, ta ki, sizin dediğiniz gibi, bu abartılı büyüklük haberleri tamamen yararsız ve anlamsız hale gelene kadar. Sonunda torununun durmadan söylediği çarpıcı haberler artık heyecan yaratmıyor. Hem büyükanne hem de torun, hem bıkmış hem de boş, tamamen boşluk ve yalnızlık içinde kalırlar. İsimsiz torun için geriye sadece bir ses kalmıştır, onunla (kasetler aracılığıyla) konuşan, ona ve yalnızca ona hitap eden, tüm dış gösteriş ve ihtişamdan arınmış bir kızın sesi. O bir mahzenin karanlığındaki bir insan ışığıdır.

“Kayıt tutma” meselesi Alman kültürü için olmazsa olmaz bir durum. Bu durumu birçok romanda ve filmde, TV dizilerinde de görüyoruz. Kayıt tutmayı toplumun çok travmatik deneyimler yaşaması sonucu edinilmiş bir alışkanlık olarak görebilir miyiz? Hiçbir şeyi kurtarmaya veya iyileştirmeye, yalanı gerçeğe çevirmeye yetmeyen bir alışkanlık.

Romanımda “kayıt tutma” belirsizdir. En az iki tarafı vardır. Kasetlerde olduğu gibi. Bir yandan, anlatıcı kayıt tutmaktan çok üretiyor, hatta uyduruyor. Bu açıdan kayıt tutmak, tahrif ve kurgu yapmaktan başka bir şey değildir. Öte yandan romanın tamamı, birisinin boş bir evde keşfettiği kayıtların bir kopyası olarak yapılandırılmıştır. Bu yönüyle bir nevi kayıt tutmadır. Bu çok Alman bir şey mi? Gerçekten bilmiyorum. Örneğin Bram Stoker'ın romanı Dracula'yı ele alalım. Romanın tamamı bir kayıt derlemesi olarak yazılmış ve sunulmuştur: Stenografi, daktiloyla yazılmış notlar, ses kayıtları. Ya da Beckett'in Krapp'ın Son Kaydı adlı oyununu alın. Geleneksel edebi yazıdan kayıt tutmaya bu geçişin nedeninin, edebi yazının kutsal, yüce, ustaca ve son derece belagatli bir eylem olduğu fikrine yönelik derin bir şüphecilik olduğunu iddia ediyorum. Bunun yerine, modern edebiyatta yazı genellikle eksik, geçici ve parçalı olarak tasvir edilir veya ortaya çıkarılır.

Hem akademisyen olarak katkı sağladığınız için hem de yazar olarak eserler ürettiğiniz için çağdaş Avrupa edebiyatını –ve özellikle bahsetmek isterseniz Alman çağdaş edebiyatını- nasıl bulduğunuzu, bu konudaki görüşlerinizi merak ediyorum. Çağdaş Avrupa edebiyatı nereden nereye geldi, şimdi nasıl bir yol izlemekte ve okurlar bu gelişmelerden ne derece memnun?

Bu çok zorlu bir soru, cevaplamam neredeyse imkânsız. Belki de Alman ve İngiliz edebiyatını karşılaştırarak başlayabilirim. İngiliz edebiyatında büyük bir siyasi ve komik roman geleneği vardır. İngiliz romanları, Alman romanlarından sonsuz derecede daha komiktir ve genellikle burada politik ve komik yan yana gelir. Örneğin Swift, Dickens, Orwell veya Huxley gibi yazarları ele alalım. Almanya’da siyaset, genellikle bayağı olarak görülür, edebiyata layık görülmez. Aynı şey biraz komik olan her şey için de geçerlidir: Edebiyata layık olmayan, ucuz etkilerin veya yüzeyselliğin bir işareti. Örneğin, Thomas Mann gibi çok saygın, romantik, eğitimli, seçkin ve çok Alman bir yazarı, oldukça politik ve komik bir yazar olan ve bugün bile saygı duyulan kardeşi Heinrich Mann ile karşılaştırırsanız. Tamamen aynı seviye veya lig olmadığı için. Bundan bahsediyorum, çünkü kendimi özünde siyasi ve komik bir yazar olarak görüyorum, bu kombinasyonla en azından. Almanya’da muazzam derecede şüphecilik ve reddedilme ile karşılaşıyorum. Belki fazla basitleştiriyorum, ancak çağdaş Alman edebiyatında iki uç nokta vardır: Ya okunamazlığın eşiğindeki son derece deneysel bir edebiyat ya da anlaşılmazlık.

​Öte yandan, kitlesel bir pazarın taleplerini ne pahasına olursa olsun (edebi) karşılamaya çalışan, giderek daha sıradan, anti-modern ve geleneksel hâle gelen yerleşik ana akım edebiyat kanonu var. Bu iki uç noktanın ötesindeki her şey yerinden edilmiş veya kaybolmuş gibi görünüyor. “Okuyucu” gerçekten alakalı değil. Onun yerine, hangi tür edebiyatın girmesine izin verileceğine önceden karar veren her türden kapı bekçileri (ajanlar, yayıncılar, pazarlama uzmanları) var. Özetle, çağdaş Alman edebiyatı, seçkin eleştirmenlerden oluşan bir oligarşi ile kitle pazarı.

Uzun bir pandemi dönemi yaşandı. Alışkanlıklarınızda bir değişiklik oldu mu? Odaklarınız başka bir yöne, yeni hobilere kaydı mı mesela? Yeni yazarlar keşfettiniz mi ya da okumaya odaklanabildiniz mi?

Pandemi döneminde Camus'nün Veba'sını okudum. Thomas Kunst gibi çarpıcı Alman yazarları da okudum ve keşfettim. Türk kökenli genç bir yazar olan Cihan Acar. Boş zamanlarımda, Almanca kitaplardan çok İngilizce kitapları ve şimdiki yazarlardan çok geçmiş yazarları okumaya eğilimliyim. Mevcut yazma oyunundan ne kadar uzaklaşırsam kendimi o kadar iyi hissediyorum. Ben tutkulu bir bisikletçiyim. Pandemi sırasında yarış bisikletimi sürdüm. Salgının büyük ve zararlı etkilerinden biri, tiyatro gösterilerinin ve halka açık okumaların iptal edilmesiydi. Pandemi (yazarlar arasında) yüksek derecede mesleki/finansal hasara yol açtı. Ve pandemiden sonra bile, halka açık okumalar veya kitaplar eskisinden çok daha az ilgi ve ilgi görüyor.

Önümüzdeki dönemlerde yapmak istediğiniz, gerçekleştirmek istediğiniz yeni projeleriniz var mı?

Şu anda Almanya'da göç ve siyasi sığınma hakkında bir oyun yazıyorum. İki yıl önce çıkan romanım Die Verabschiedung'a (Veda) dayanıyor.