Görmek, İnanmak ve Bilmek Üzerine Mitler

Son otuz yıldır, dijital devrim ve bilgi çağının günlük yaşantımıza olan büyük etkisi, global köy yönünde çok sayıda verinin giderek artan ezici bir akışına neden olurken, şu anda sonsuz bilginin selinde boğuluyoruz. İnsanlık tarihinde daha önce hiç olmadığı kadar çok kişi, bugün olduğu gibi, çok fazla bilgi ve bilgi birikimiyle yaşadı. Bu doğrultuda, bildiklerimize ve gördüklerimize inanıyoruz. Özellikle güçlü görsel kültürümüz sayesinde, bilme ve görme arasındaki ilişki ya da başka bir deyişle, açığa vurma ve görselleştirme her zamankinden daha yakın. Gerçeği göstermek ve yansıtmak zorunda oldukları için imgelere güveniyoruz. Ve görüntüler her yerdeler.

Paul Virillio, devasa bir görüntü ağına sarılmış olan bilgi bombalarının hızını ve gücünü dile getirdi ve böylece içinde yaşadığımız sosyal matrisin her bir parçasına nüfuz eder hâle geldiler. Bu nedenle, görselleri kanıt olarak algılıyoruz ve doğruluğunu dürüstlük olarak kabul ediyoruz. Tasavvuf ve dine koşulsuz olarak inanan modern öncesi insan ve bilimin mutlakiyetçiliğine inanan pozitivist modern insan gibi bizler de bugün henüz tamamlanmamış her türlü bilginin fotoğraf, video, animasyon, illüstrasyon ve bilgi grafikleri yardımıyla temsil edildiği post – postmodern dünyamızda görsel kültürümüzün imgelerine inanıyoruz. Yine de onlara mistik ya da manevi sebeplerden dolayı değil, çok alışkın olduğumuz için güveniyoruz. Dünyamızın çoğunu ikinci gerçeklik görüntüleri ile alıyoruz. Çoğunlukla, doğrudan bir şey deneyimlemeden önce onu, bizi çevreleyen ve vücudumuzun sınırlarını genişleten çeşitli medya platformlarında görüyoruz. Televizyon, internet, teleskop, mikroskop ve diğer her türlü optik teknoloji, optik cihazlarımızın doğal sınırlarının ötesini görmemize yardımcı oluyor.

​Bugün, küreselleşmiş dünyanın imgeleriyle iç içeyiz ve onlara bağlıyız. İmgeler, insan gözünün göremediği veya henüz görmediği nesneleri ve olayları görselleştirmeye ve göstermeye yardımcı oluyorlar. Bilimde görseller ve illüstrasyonlar, soyut biçimsel verilerin basitleştirilmiş görsel modellere dönüştürüldüğü kutsal simgeler hâline geldi, böylece arabuluculuk ve anlayış daha kolaylaştı. Yine de tüm bilgiler göreceli, geçici ve yerel olarak göründüğü gibi görsel temsilleri de her türlü mutlak hakikat veya doğruluktan yoksun. Birbirimizle iletişim kurduğumuz ve dünyayı anlamlandırmaya çalıştığımız imgelerimizin, insan yapımı olduğunu ve çoğunlukla dijital veya bilgisayarla üretildiğini unutmayalım. Psiko-görsel etkilere neden olmak için dikkatlice planlanmış, belirli bir odak kitleye yönelik olarak tasarlanmış modeller.

Çeşitli medyalardaki görsel temsiller aracılığıyla bilgi, bilim ve gerçeklik konstrüksiyonları arasındaki bu tuhaf ilişki ile yeni doğmuş bir pop kültürünün isyancı bir gençlik kültürü ve kitlesellikle birleştiği tüketicilik, Pop-Art'ın ilk günlerinden beri sanatın dikkatini çekiyor. O zamandan beri sanatçılar görsel kültürün gücünün farkındalar, böylelikle fotoğraf ya da video tabanlı eserler baş göstermeye başladı. 1990'ların bu alana yönelen sanatçılarının, ilk ve ikinci gerçekler arasındaki ilişki için duydukları duyarlılığın üzerindeki internet etkisi, günümüzün Milenyum'dan sonraki çağdaş sanatın temel çıkarlarından biri hâline geldi.

Bu bağlamda, İstanbul Karaköy'de bulunan Sanatorium'daki Kerem Ozan Bayraktar ve Sergen Şehitoğlu'nun sergisi “Rastlantı ve Zorunluluk”, ilk ve ikinci gerçekliğin, medya bağlamında birbirine bağlanmasıyla ilgili devam eden tartışmalara değerli bir katkı anlamına geliyor. Sanatçılar eserlerinde; doğayı, dünyayı ya da evreni algılayışımızın kısıtlı oluşunun altını çizerek, bunu doğal ve dijital enstrümanlarla anlamanın olanaksızlığını eleştiriyorlar. Zamanımızın en önemli meselelerinden birini yansıtan "Rastlantı ve Zorunluluk”; sanatçıların çoğu zaman nesnel gerçeği yargılayan, bilinmeyen, opak ve görünmeyen gerçeklik parçacıklarının görsel arabuluculuğunun geçerliliğine dair çekici bir eleştiriyi fizik, kimya ve matematikle formüle ettikleri için görülmeye değer. Bayraktar ve Şehitoğlu, içinde yaşadığımız dünyayı anladığımız, basitleştirilmiş bilim modellerinden şüphe duyuyor. Gerçekliğin entropisini ve geniş karmaşıklığını, resmi bilgi tabanlı ve nesneleştirici görsel basitleştirmelere indirgiyorlar. Bunun yerine, olası gerçeklik yapılarının kendi versiyonlarını öneriyorlar.

​Sergi, iki sanatçı arasındaki yakın bir iş birlikçi çalışmaya dayanıyor ve her ikisi de Berkay Tuncay, Ali Mihrabi ve Yağız Özgen gibi sanatçıların yer aldığı bir okuma ve çalışma grubunda, bugünkü durumla ilgili güncel entelektüel sanat ve kültür konuları tartışıyorlar. Bu çerçevede sanatçılar, Jacques Monod'un Sanatorium'daki sergiye ilham veren ve sergiye adını veren Chance and Necessity adlı kitabını yoğun bir şekilde gözden geçirdi. 1970 yılında yayımlanan Nobel Ödülü sahibi kitap, dünyayı şekillendiren evrimsel süreç üzerinde şansın önemini açıklamak bağlamında modern biyoloji ve felsefenin birbiriyle bağlantılı olduğunu tartışıyor. Burada Monod entropi teorisine atıfta bulunarak; insanın algı, ilerleme ve evrim değerlendirmesiyle ilgili düzen ve kaos kavramımızı gözden geçiriyor. Modern insanın, düzen ve sınıflandırma için özlem duymasını, rastlantı ve tesadüfün yanı sıra kaos ve bozukluğun başarısızlık ve çarpıtma olarak kabul edilmesiyle ilişkilendiriyor. Post - modernizmden beri, mutlak bir gerçek olmadığı için mutlak bir düzen olmadığını da biliyoruz.

Bayraktar ve Şehitoğlu; çok karmaşık, çok hızlı, çok büyük veya çok küçük şeylerin ve fenomenlerin tam olarak açıklanamayacağı, ancak bilimsel olarak tanımlanmış ve entelektüel olarak kabul edilen doğal fenomenleri anlama bağlamında kitabın tesadüf ve gereklilik fikrinden büyük ölçüde etkilenmişler.

​Galerinin girişindeki Toz Şeytan(Video, 4 ”31”, 2018) adlı animasyon çalışması, yukarıdan görülen çeşitli yerlerde “toz şeytanı” adı verilen doğal bir rüzgar-fenomeninden meydana gelen bir çöl parçasını betimliyor. Gizemli bir koreografi oluşurken, çölün üzerinde rüzgâr dansı yapıyor gibi görünüyor. Kimse bir sonraki kasırganın zamanını ya da yerini önceden tahmin edemiyor - ki bu normalden farklı -  ve hareket etmiyor, ancak kendi yerinde, oturduğu yerde duruyor. Ne videoda ne de gerçek hayatta, şeytan tozunu tam anlamıyla anlayamayız. Onların çöllerdeki görünümleri, doğanın çözümsüz bir sırrıdır ve “ortaya çıkış” olarak adlandırılır. Bir şey olduğunda tam olarak açıklanamazsa bilim, “ortaya çıkış” terimini kullanır. Rüzgârların hareketi, toprağın jeolojik durumu ve hava karakteristikleri hakkında çok şey bilmemize rağmen, toz şeytanlarının varlığının nedenini çözmek için çok fazla bilinmeyen parametre var gibi görünür. Bu nedenle, bilinmeyeni “ortaya çıkış” olarak adlandırıyoruz ya da rastlantı olgusunda bir cevap bulmaya çalışıyoruz. Yine de bu kasırgaların arkasında bir kural ve sebep olmalı. Sorun şu ki, problemi çözmek için entelektüel yeteneğe veya teknolojik aparata sahip değiliz. Durum anlamak için şu an çok karmaşık. Bu yüzden, arkasında bir ihtiyaç olmasına rağmen biz buna rastlantı diyoruz. Geçmişte, bir fenomeni anlamadığımız zaman tanrıyla bağdaştırırdık. Şimdiyse buna ortaya çıkış, rastlantı ya da (henüz) bilinmeyen diyoruz. Dolayısıyla Toz Şeytan adlı eser, sergiyi başlatan ve tartışılan soruları da beraberinde getiren eser olarak anlaşılabilir.

Bir sonraki çalışma Sergen Şehitoğlu'nun Mojave Çölü adlı bir dizi fotoğrafından oluşuyor. Burada sanatçı, Google Earth’ün ünlü Amerikan çölündeki insan yerleşimlerinin ve yapılarının görülebildiği görsel veri tabanının fotoğraf ayrıntılarını kullanıyor. Çöl, morfikten amorfa kadar her türlü forma sahip. Sanatçının seçtiği çerçeve ve detaylarda net geometrik şekiller beliriyor. Formlar, insanların ev, çit, yol veya sulama sistemleri inşa ettiği müdahalelerinin bir sonucu olarak ortaya çıkıyor. Çölün entropik karmaşıklığında insanın tek çözüm yolunun, rasyonel ve basit geometrik sistemleri kullanarak varlığını işaretlemesi olduğu görünüyor. Çölün parçalı karakterine karşı insan, sadece bilinen geometriyle, herkesin zaten okulda bir çocuk olarak öğrendiği bir dille cevap veriyor.

​Şehitoğlu, gözlemlerinin detaylarını kare biçiminde çerçevelendiriyor ve dolayısıyla dizisinin geometrisinin anlamını bir kez daha çiziyor. Aynı zamanda biçim,  biçimsel minimalizm, rasyonalite üzerine çalışmalarını temel alan Modrian, Malevich gibi diğer soyut modern ressamlara estetik referanslar açıyor. Seçilmiş formlar ve estetikle, çalışma boyunca tuttuğu soğukluğun ve mesafenin altını çiziyor. Gökyüzünün yukarısındaki bir gözlemci gibi Sergen Şehitoğlu da gezegenimizin morfolojik yapısı üzerinden Antroposen kanıtlarını izliyor. Çölde insan izleri arıyor ve onları resmi görselliğine göre analiz ediyor.

​Sonunda, bir mikro sistem olarak insan ve bir makro sistem olarak doğa arasındaki ilişkiyi görsel bir araştırmada yürütüyor. Bu doğrultuda seri, 1990'ların sonlarından günümüze giderek artan bir biçimde çağdaş sanat alanında popüler hâle gelen ve önemli olan bir araştırma biçimi olan araştırmaya dayalı sanatın güzel bir örneğidir.

​Mojave Çölü estetik çatışmasını gözler önüne seriyor, çünkü “tesadüfen” kum dokuları veya toprak oluşumları gibi formlar insan yapımı kültürün rasyonel biçimleriyle çelişiyor. Çöl, oldukça minimal estetiğe sahip çorak bir yerdir. Yine de olağanüstü ortamlar ve yaşam koşulları oluşturmak için rastlantı ve zorunluluğun el ele geçtiği yaşamın ortaya çıkma durumlarıyla doludur. Şehitoğlu'nun çalışmasında, insanlığın düzen ve geometri özlemi saçma hâle geliyor, zira geometrik egemenlik çölün ezici doğal gücünün karşısındadır ve doğa üzerinde güç elde etmek için bir başka çaresiz ve başarısız bir girişimdir ve dünyanın yöneticisi hâline gelir.

Serginin son kısmı Kerem Ozan Bayraktar'ın yeni bir dizi dijital baskısını sunuyor. Sanatçı, Potansiyel Yaşanmaz Gezegenlerin Bazıları başlığı altında gerçek gezegenlerin on üç illüstrasyon-benzeri dijital eserini sergiliyor. Popüler bilimde normal olarak gezegenler, dünyaya olan uzaklıklarına veya yaşanabilirlik derecelerine göre listelenir. Başka bir gezegende yaşama olasılığı bilimde olduğu gibi bilim kurguda da her zaman önemli bir konu olmuştur. İnsanoğlunu, başka bir yere yerleşmek için bu gezegeni terk etme fikri büyülüyor. Dolayısıyla, yeni gezegenleri okuduğumuzda, toprak egemenliğimizi fethetmeyi ve genişletmeyi düşünüyoruz. İnsanlığın sömürgecilik iradesi, ülkelerin, kıtaların ve hatta dünya gezegeninin sınırlarıyla bitmiyor.

Bayraktar’ın serisindeki gezegenler gerçek ve NASA tarafından yaşanabilir ilan edildi. En son uydu teknolojisi insanın uzaya her zamankinden daha derinlemesine bakabilme şansı veriyor. Yine de “görünüş” kelimesi burada yanlıştır, çünkü gezegenleri ayrıntılı olarak görmek imkânsızdır. Alınan veriler ağırlıklı olarak görsel değil, matematiksel veya kimyasaldır.

Isı, su rezervi ve toprağın kıvamı ile ilgili elde edilen bilgilere göre, gezegenin muhtemel görünümü ile ilgili çıkarımlar yapılır, sonuçta gezegen imgesi muhtemel bir görüntüsünü boyamak için bir sanatçıya verilir. Yine de sadece bilimsel verilere dayanan görsel bir varsayım olduğunu unutmayalım. Gerçek gezegeni göremiyoruz ama yine de imgesinin gerçekliğine inanıyoruz.

​Kerem Ozan Bayraktar, en yakın Proxima Centauri B'den en uzak Kepler 452 B'ye kadar 13 gezegen seçti. Gezegenlerle ilgili verileri olumlu bir şekilde yorumlayan NASA'nın aksine sanatçı bunları yaşanmaz olarak ilan etti. Bir adım öteye gitti ve NASA-Data'nın alternatif bir kod çözümüne göre gezegenlerin kendi görsel versiyonlarını yarattı.

“Rastlantı ve Zorunluluk”taki resimler, okul kitaplarında veya ansiklopedilerde bulunabilecek illüstrasyonlara benziyor. Bu onlara, tasvirleri doğruymuş gibi belli bir özgün karakter veriyor. Kim bilir, belki de olabilirler. En azından sanat bağlamında kendi gerçekliklerini ve gerçeklerini beyan ederler. Gezegenlere doğrudan bakmadığımız sürece, her türlü görsel versiyon mümkündür. Ve bu Bayraktar’ın bilimsel objektiflik eleştirisinin ve görsel temsilinin doğruluğunun anahtarıdır. Sanatçı gerçekliğin kendi versiyonunu yaratarak, tüm olası gerçeklik yapılarının göreliliğinin altını çiziyor. Dizinin eleştirel bir bilgi sorgulaması ve genel olarak görsel arabuluculuğu olarak anlaşılmasının nedeni budur.

Kerem Ozan Bayraktar, konsept ve formun yanı sıra teknik ve estetik arasında güzel bir denge buluyor. Çalışmalar fikir ve sanatsal yürütme konusunda tutarlı. Potansiyel Yaşanmaz Gezegenlerin Bazıları, görsel bombardıman dönemindeki gerçeklik ve post- gerçekçiliği eleştiren güçlü bir dizi. Sanatçı polemik ya da didaktik olarak, günümüz bilim ve görselliğinin nosyonuyla ilgilenen bir sanatsal eleştiriyi formüle etmeyi başarıyor. Bu bağlamda Bayraktar, bilim, sanat ve görsel kültür arasındaki bağlantıyı eleştirerek bizlere sunuyor.

İki sanatçı, üretim sürecinin yanı sıra, serginin tasarımı sırasında da birlikte iyi bir çalışma sürdürmüş. Üç parça, uzayda iyi yerleştirilmiş ve farklı sanatsal konumlar ile uzayda görsel denge arasındaki bağlantı güzel bir şekilde gerçekleştirilmiş. Sergen Şehitoğlu'nun eserinin dramatik ve dinamik yapısı, Kerem Bayraktar'ın parçalarının lineer ve statik çizgisiyle hoş bir tezat oluşturuyor. Ve girişteki video, bütün şovun entelektüel çerçevesine giriş olarak işlev gösterecek şekilde, biçim ve konseptte yeterince açık görünüyor. Bir kitap kapağı gibi, gösterinin sonraki iki bölümüne dair ipuçları veriyor; biri çölde antropojenik fenomenlerle ilgileniyor, diğeri ise dış görünüşteki gezegenlerin görsel görünümlerinin fikrini gözden geçiriyor. Gerçekten de Şehitoğlu ve Bayraktar, göz ve zihni güzel, entelektüel açıdan zengin bir şov yaratmışlar. Garip ve henüz görülmemiş dünyalara yolculuklarında onlara katılmak için, bulanık gerçeklik yansımalarının perde arkasındaki görevlerine dahil olmaktan mutluluk duyuyoruz.

Kerem Ozan Bayraktar ve Sergen Şehitoğlu'nun çalışmalarının yer aldığı “Rastlantı ve Zorunluluk” sergisi, 20 Mayıs tarihine kadar Sanatorium’da ziyaret edilebilir.