Başka Kayda Rastlanmayanların Işığında: “Reşad Ekrem Koçu ve İstanbul Ansiklopedisi”

İstanbul’un Türk dönemindeki tarihine ayrıntılarıyla hakim olmasıyla tanınan tarihçi-yazar Reşad Ekrem Koçu, fetihten itibaren İstanbul’a ait tarihi, coğrafi, mimari, edebi, folklorik ve kültürel konuları ele alan bir ansiklopedi çıkarmaya, kendi ifadesine göre “İstanbul’un bir kütüğünü” meydana getirmeye 1940 yılında karar vermişti. Dönemin olumsuz şartları, II. Dünya Savaşı’nın olumsuz etkileri, maddi imkânsızlıklar ve sağlık sorunları neticesinde yayımlama durumu sekteye uğramış olsa da Reşad Ekrem Koçu, (1905 - 1975) ömrünün büyük bir kısmını İstanbul ve oluşturmaya çalıştığı İstanbul Ansiklopedisi’ne adadı. Kendisi hayattayken ancak ‘’G’’ harfine kadar tamamlayabildiği ansiklopedi maddelerini 1944 yılında yayımlamaya başladı ve derlediği bilgiler 1973 yılına kadar fasikül şeklinde okuyucuyla buluşmaya devam etti. Ancak Koçu’nun sağlık sorunlarına maddi imkânsızlıkların da dahil olması ile “G” harfine gelindiğinde İstanbul Ansiklopedisi’nin yayın hayatı son buldu.

Reşad Ekrem Koçu’nun 1975 yılındaki vefatı ile İstanbul Ansiklopedisi tamamen yarım kalmış oldu. Koçu’nun vefatının ardından geriye uzun uğraşlarla derlediği arşivi ve yayımlanmayı bekleyen taslaklarının yer aldığı büyük bir doküman kaldı.

​2018 yılına gelindiğinde Salt ve Kadir Has Üniversitesi, Koçu’nun yarım kalan eserini nihayete erdirmek için hareket geçti. Reşad Ekrem Koçu ve İstanbul Ansiklopedisi Arşivi çalışmaları kapsamında İstanbul Ansiklopedisi’nin 20 bin ögeden oluşan arşivi hassasiyetle incelendi. Kadir Has Üniversitesi, İstanbul Ansiklopedisi’nin tasarı aşamasında kalmış maddelere dair Koçu’nun derleyip kaleme aldığı dokümanları ve kişisel kütüphanesinden 1460 yayını da içeren arşiv üzerine Salt ile iş birliği gerçekleştirdi ve “Başka Kayda Rastlanmadı: Reşad Ekrem Koçu ve İstanbul Ansiklopedisi Arşivi’’ başlığını taşıyan sergi hummalı bir çalışmanın ardından hayat bulmuş oldu.

Salt Galata ev sahipliğinde gerçekleştirilen sergi mimarlık tarihçisi Bülent Tanju, araştırmacı Cansu Yapıcı, Salt’ tan Gülce Özkara (Programlar Sorumlusu) ve Masum Yıldız (Arşiv Uzmanı) tarafından, Emirhan Altuner (Tasarım ve Prodüksiyon) ile Kadir Has Üniversitesi iş birliğinde hazırlanmış olup, sanatçı Cem Dinlenmiş ise sergi kapsamında İstanbul Ansiklopedisi’nden yola çıkarak yaptığı illüstrasyonları ile katkı sağlamakta. Salt’ın İstanbul Ansiklopedisi üzerine Kadir Has Üniversitesi ile birlikte yürüttüğü arşiv ve araştırma projesi ise 2018 yılında Salt Araştırma ve Programlar Eski Direktörü Meriç Öner ile mimar-akademisyen Arzu Erdem tarafından başlatılmıştı.

“Başka Kayda Rastlanmadı: Reşad Ekrem Koçu ve İstanbul Ansiklopedisi Arşivi” başlığını taşıyan sergi, Koçu’nun 1973 yılına kadar fasiküller hâlinde yayımlanan “G” harfine kadar olan bölümünü izleyiciye ayrıntıları ile aktarmayı ve “G” harfinden “Z” harfine kadarki süreçte yayımlanmaya hazırlanan madde taslakları, notlar, yazışmalar, arşiv belgeleri, gazete kupürleri ve çizimler aracılığı ile desteklenerek, Koçu’nun yayımlayamadığı, İstanbul ile bilinmeyenlere ışık tutmayı amaçlamakta. Aynı zamanda Galata’yı çekirdeğine alarak mekân ve ansiklopedi maddelerini ortak paydada buluşturmakta.

İstanbul kültür ve toplum tarihi yazımına bambaşka bir perspektif kazandırmak amacıyla oluşturulan sergi, Salt’ın -1, Giriş, 1. ve 3. katları olmak üzere tüm katlarına yayılıyor. Başlangıç noktasını -1. katın oluşturduğu sergide her kat kendi içerisinde konu başlıklarına ayrıştırılarak ele alınıyor. Konu başlıkları altında özenle incelenmekte, Ansiklopedi’ye dair G’den Z’ye ve öncesi başlığı altında fasikül kapakları, yazışmalar ve gazete kupürleri yer almakta. Arşive dair bilgilendirme panosu yer almakla birlikte izleyiciye Koçu ve İstanbul arşivine dair detaylı bir bilgilendirme yapılmakta ve Semavi Eyice’nin ansiklopedi hakkında görüşlerine yer verilmekte. Sanat tarihçisi Semavi Eyice “İstanbul Ansiklopedisi’nin yarım kalmasını Koçu’nun tarihe geçecek derecede önemli olmayan kişilere yer vermesidir.” şeklinde yorumlamakta.

Serginin de adını aldığı ansiklopedideki kimi maddelerin sonunda yer alan “hakkında başka kayda rastlanmadı” ibaresi izleyiciye aktarılmakta olup “Kaynaklara Dair” başlığı altında ise sergideki karmaşanın noktası sorgulanmakta. Reşad Ekrem Koçu’nun ansiklopedi maddelerine dair bir karmaşıklık ve düzensizlik hissedilir. O yüzden hangi doküman ansiklopediye ait, hangi doküman başka çalışmalarına ait sorgulaması yaşatır. “Hayata Dair: Özel ve Kamusal” başlığında ise bu konu tamamen aydınlığa kavuşturulur. Koçu’nun kategorileri özellikle bu başlık altında ele alındığında araştırmacının, izleyicinin zihnini bulandırabilir. Arşivi oldukça kişisel fotoğrafların yanında diğer çalışmalarının da yer aldığı bir depolama alanı oluşturmakta ve İstanbul Ansiklopedisi ile bağını sorgulatmakta. Bu sebepten dolayı sergi izleyiciyi 1971 sonu ile 72 başında “Gün İçinde Tarih” köşesine yazdığı metinlere ve dönemin önemli isimleri ile mektuplaşmalarına yöneltmekte. Bu sayede Koçu’nun arşivine, sokaktaki insana ve ayak takımına olan ilgisine dair arşivi anlaşılır kılınmakta.

“Vakanın Adli Safhası Tespit Edilemedi” başlığında ise Koçu’nun ayak takımına olan ilgisi ve ayak takımının şehrine dair bilgileri, gazete kupürlerini, suçlarını arşivlemesi izleyiciye sunulmakta. Ayaktakımının şehrine dair bilgiler ışığında sokak üzerinde işlenen suçlar ile İstanbul halkının tepkilerinin yer aldığı üçüncü sayfa gazete kupürleri aracılığı ile İstanbul’un bilinmeyen yüzü izleyiciye aktarılmakta.

​Giriş kata gelindiğinde ise Reşad Ekrem Koçu’nun söylemi ile “bu şehir kütüğünde elbet ki anılacak insanlar” diye açıkladığı; sanatkâr, iş adamı, hekim, muallim, hoca, derviş, hafız, papaz, keşiş, meczup, ayyaş gibi toplumsal kişiliklere yer verilen bir bilgilendirme panosu aracılığı ile izleyiciye sunulmakta. Koçu’nun her zaman unutulacak olan kişilikleri ölümsüz kılma arzusu izleyiciye yansıtılmakta. Salt’ın tarihi yarımadaya bakan manzaralı cephesine ise sanatçı Cem Dinlenmiş’e ait İstanbul Ansiklopedisi maddelerinden yola çıkarak oluşturmuş olduğu illüstrasyon çalışmaları bulunmakta. 1. ve 3. katlar ise Koçu’nun İstanbul Ansiklopedisi için hazırlamış olduğu taslak maddeleri üzerinden tamamen toplumsal boyuta ve mekân - ansiklopedi bağlamına yoğunlaşmakta. 1. katta izleyiciyi “Güllü Çorap Hediye Etmek Aşırı Alaka ve Muhabbet Eseri Bilinirdi” başlığı karşılamakla birlikte Koçu’nun ansiklopedisinde ayrıntılı bilgi verme yoğunluğuna yönelik uyarı niteliği taşıyan bu başlık birbirinden bağımsız ayrıntılı bilgi içeren haber kupürleri ve çizimler ile desteklenmiş olup, izleyiciye sunulmakta. Aynı zamanda interaktif bir şekilde izleyiciyi İstanbul Ansiklopedisi’nin içine dahil etmeye çalışan serginin izleyicilerden bir isteği bulunmakta. İstanbul’un siması günden güne artık takip edilemeyecek noktada değişmekte ve birçok kültür varlığı yok olmakta. Serginin izleyiciden istediği zamanında Koçu’nun da isteği olan bilgi fişlerinden alıp mahallenizde, çevrenizde yok olmaya yüz tutan kayıtlı olmayan yapıların kalıcı olmasını sağlama noktasında izleyiciyi bilinçlendirmeye çalışmak olup böyle bir etkileşimle Koçu’nun İstanbul Ansiklopedisi aracılığı ile İstanbul’da yok olmaya yüz tutmuş kültür varlıklarının tescili ve tespiti noktasındaki çabasına izleyiciyi dahil etmeyi amaçlamakta.

​Serginin beraberinde Reşad Ekrem Koçu ve İstanbul Ansiklopedisi çalışmalarını anlamlandırmak üzere “Kamu Programları” başlığı altında Salt ekibi tarafından sergi turları, kent yürüyüşleri ve 1. katta yer alan atölyelerde farklı etkinlikler organize edilmiş olup, Reşad Ekrem Koçu’nun kendine has diline ve İstanbul'una dair çalışmalarını günümüz İstanbul’u ile birleştirerek yeni bir perspektif kazandırmayı amaçlanmakta. Atölyeler, film izlenimleri ve kent yürüyüşleri 28 Ekim tarihine kadar devam edecek olup detaylı bilgi ve kayıt için internet sitelerine başvurulabilir.

Serginin son ayağını oluşturan 3. kat ise iki başlık altında incelenmiş olup; ilk olarak izleyiciyi “Haliç Kenarında İki Yalı Boyu: Galata ve Eminönü” başlığı ile karşılamakta. Sergi İstanbul Ansiklopedisi’nin Galata ve Eminönü maddelerinden yola çıkarak, öncesi ve sonrası ayrımını net bir şekilde göstermeyi amaçlar. Sergi semtin değişimini yazışmalar, haber kupürleri ve çizimler aracılığıyla, Koçu’nun da deyimiyle “1957 - 58 Eminönü Balık Pazarı yıkımlarına istinaden İstanbul’un eski simasını en geniş ölçüde değiştirdiği son imar çılgınlığı” olarak gözler önüne sermekte.

​İkinci fuaye alanında ise izleyiciyi “Nereye Gidiyorlar Bu Çocuklar, Küçük Delikanlılar, Kızlar ve Genç Kadınlar?” başlığı karşılamakta. Koçu’nun ansiklopedisini tamamlamaya çalıştığı 1960’larda İstanbul şehir hayatının hızla dönüşmesi ve bunun da beraberinde şehirde yaşayan toplumun güven, huzur, korku paradigmalarını sorgular nitelikte. Birçok gazeteden toparlanmış kayıp ilanları, gazete kupürleri ve ansiklopedi maddelerinde yer alan toplumsal gruplar, ötekileştirilenler ve bu kırılgan gruplar içerisinde yer alan şahsiyetlerin maddeleri izleyiciye sunulmakta. Katlar arasında dolaşımı sağlayan izleyicilere ise TRT arşivinde yer alan 1800’lere ait Galata ve çevresinden bir video çalışması eşlik etmekte.

İstanbul’un fetih döneminden itibaren bütün tarihi sürecine, kültür varlığına ve mimarisine ışık tutan İstanbul Ansiklopedisi, muhtelif konuları da içermesiyle, Reşad Ekrem Koçu’nun araştırmacı yönünün gücünü ve çok yönlülüğünü yansıtmakta. Yayımlayabildiği bütün fasiküller, çizimler ile desteklenmiş olup hem görsel hem de zihinsel etkileşimi arttırıp, aktarılan bilgilerin kalıcılığını sağlamayı amaçlamakta. Birçok kültür tarihçisi ve araştırmacı tarafından başucu kitabı niteliği taşıyan İstanbul Ansiklopedisi, hiç kimsenin değinmediği konu başlıklarını açığa kavuşturarak dönemin kültürel ve toplumsal, sosyolojik zenginliğini günümüze aktarmakta.

Bir diğer konu ise yayımlanan her fasikülün büyük bir iş birliği içerisinde meydana gelmesi. Reşat Ekrem Koçu, kendisine yardımcı olacak bir yazar kadrosu kurmakla beraber birçok maddeyi yıllardan beri taradığı Osmanlı tarih ve vekayi-nâmeleriyle eski gazete koleksiyonlarından faydalanarak bizzat yazmayı üstlenmişti. Dönemin önemli tarihçi, romancı ve sanat tarihçilerinin arşivlerinden destek alındığı gibi birçok önemli çizer ve ressamların çizimlerine yer verilmişti. 1958 yılında Tan Matbaası’nda basılan birinci cildin sonunda Reşad Ekrem Koçu'ya yardım eden “Selahiyetli Kalemler” başlığı altında Sermet Muhtar Alus, Ekrem Hakkı Ayverdi, İbrahim Hakkı Konyalı, Aziz Ogan, Kevork Pamukciyan, Şevket Rado, Süheyl Ünver gibi önemli isimlere yer verilmiş, kimi sözlü kimi de elindeki ve hafızasındakileri yazılı notlar hâlinde Reşad Ekrem Koçu’ya ulaştırmışlardı. Dönemin çizerleri arasında ise: Ferzan Baydar, Sabiha Bozcalı, Aydın Burteçene, Behçet Cantok, H. Çizer, H. Hüsnü, Nezih İzmirlioğlu, A. Bülend Koçu (Reşad Ekrem Koçu), Reşat Sevinçsoy, Abdullah Tomruk, Salih Sinan, O. Zeki Çakaloz, Hâşim, Kemal Zeren, Turan Açıksöz, Münif Fehim, Kemal Külmat, Bülent Şeren, Zeki Yönet, Özay Aslan, Nuriye Nirven, Ömer Tel, Agop Arad gibi isimler yer almaktaydı.

​29 Ekim’e kadar devam edecek olan “Başka Kayda Rastlanmadı: Reşad Ekrem Koçu ve İstanbul Ansiklopedisi” başlığını taşıyan sergi Salt Galata’da ziyaret edilebilir.